Kwasy omega-3 w Hashimoto

Hashimoto należy do grona chorób autoimmunologicznych, gdzie tkanki organizmu (w tym przypadku komórki tarczycy) są atakowane przez własny układ odpornościowy. Choroba ta rozwija się na tle zapalnym, co oznacza, że w postępowaniu leczniczym należy uwzględnić działania ograniczające ten niekorzystny proces. Okazuje się, że żywieniem można doskonale wspomóc proces leczenia. W tym wpisie postaram się przedstawić niesłychanie ważne składniki odżywcze, czyli wszystkim doskonale znane kwasy omega-3!

Przyczyną aktywacji i nasilenia stanu zapalnego są powstające w organizmie substancje należące do grupy cytokin prozapalnych. Są to białka, które pobudzają układ odpornościowy do działania, dzięki temu nasz organizm z łatwością broni się przed większością czynników uszkadzających.

Niestety czasem zbytnia stymulacja prowadzi do choroby, cytokiny takie jak IL-14, IL-23 i IL-16 dodatkowo przyczyniają się do zwiększenia ryzyka występowania innych chorób autoimmunologicznych takich jak: reumatoidalne zapalenia stawów, łuszczyca czy cukrzyca typu 1 [1,2,3].

Substancje pochodzenia naturalnego zmniejszają nasilenie, a także zapobiegają występowaniu stanu zapalnego. Do takich substancji należą między innymi kwasy tłuszczowe omega-3, którym ten wpis jest poświęcony.

CZYM JEST STAN ZAPALNY I JAKIE SĄ OBJAWY?

Stan zapalny to ogólnoustrojowa reakcja obronna organizmu. Powstaje w wyniku uszkodzenia tkanek przez różne czynniki zarówno środowiskowe, jak i procesy zachodzące bezpośrednio w organizmie (np. procesy autoimmunologiczne).

Reakcja zapalna ujawnia się w dwóch etapach. Po pierwsze dochodzi do występowania objawów miejscowych w postaci pojawiającego się obrzęku, podwyższonej temperatury ciała, bólu oraz zaczerwienienia. W przypadkach przewlekle toczącego się stanu zapalnego (nie leczonego) dochodzi do wyraźnej utraty funkcji narządu objętego zapaleniem [4]. W przypadku choroby Hashimoto niszczeniu ulega gruczoł tarczycowy.

W chorobach autoimmunologicznych nie jesteśmy w stanie całkowicie usunąć czynnika uszkadzającego nasz organizm, możemy jednak wpływać na funkcjonowanie układu odpornościowego tym samym ograniczać stopień przewlekłego stanu zapalnego.

JAK ZMNIEJSZYĆ NASILENIE STANU ZAPALNEGO?

Występuje wiele naturalnych substancji zmniejszających stan zapalny, o nich będzie kolejny wpis na naszym blogu. W tym artykule skupimy się na jednej grupie składników odżywczych.

Substancjami zasługującymi na dokładne opracowanie są kwasy tłuszczowe omega-3, które posiadają szeroko udokumentowane działanie przeciwzapalne, dzięki czemu znajdują doskonałe zastosowanie w terapii wspomagającej leczenie pacjentek z chorobą Hashimoto.

CZYM SĄ KWASY TŁUSZCZOWE OMEGA-3?

Kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 należą do grupy WNKT (wielonienasyconych kwasów tłuszczowych), a dokładniej mówiąc, są zaliczane są do grupy NNKT (niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych).

Głównym przedstawicielem kwasów omega-3 jest kwas α-linolenowy (ALA), będący prekursorem długołańcuchowych kwasów tłuszczowych (LC-PUFA). W wyniku przemian enzymatycznych (działania enzymów: elongazy i desaturazy) dochodzi do wydłużenia cząsteczki ALA i powstania kwasów: eikozapentaenowego (EPA, C22:5) i dokozaheksaenowego (DHA, C22:6).

Kwasy tłuszczowe EPA i DHA to tłuszcze posiadające najwięcej właściwości prozdrowotnych [5].

Podsumowując, najważniejsze kwasy omega-3  do zapamiętania to:

• ALA – kwas α-linolenowy
• DHA – kwas dokozaheksaenowy
• EPA – kwas eikozapentaenowy

JAK DOSTARCZYĆ OMEGA-3 DO ORGANIZMU?

Kwasy tłuszczowe omega-3 NIE są bezpośrednio produkowane w naszym organizmie, dlatego muszą, być dostarczane z zewnątrz.

Kwasy omega-3 w szczególności ALA pochodzi głównie z produktów pochodzenia roślinnego natomiast kwasy EPA i DHA z ryb i owoców morza [6].

Warto również zaznaczyć, że EPA i DHA w pewnym stopniu powstaje z ALA, natomiast jest to proces mało efektywny. Konwersja ALA do EPA i DHA wynosi kolejno u mężczyzn 8%, zaś u kobiet te procesy zachodzą z wydajnością 9% [7].

JAKA ILOŚĆ KWASÓW OMEGA-3 JEST ZALECANA?

Prawidłowo skomponowana dieta zdrowej osoby powinna zawierać odpowiednią ilość WNKT.

Zgodnie z polskimi rekomendacjami minimalna dawka kwasów EPA+DHA wynosi 250 mg/dobę [8]. Z kolei inne stanowiska ekspertów np. Stanowiska Ekspertów Medycyny Rodzinnej z roku 2007 rekomenduje spożycie EPA+DHA w dawce 0,5-1,5 g/dobę (średnio 1 g/dobę) [9].

Międzynarodowe rekomendacje takich towarzystw jak: American Heart Association i The American Dietetic of Canada sugerują, że dzienne spożycie EPA i DHA powinno być na poziomie 0,5 – 1,0 g [10,11].

Należy jednak pamiętać o nieprzekraczaniu dawki 3g/d. Suplementacja takich ilości zdaje się nie być obojętna dla organizmu i może wyrządzić więcej szkód niż pożytku [12].

Skuteczność określonej dawki omega-3 zależy od stanu zdrowia, a przede wszystkim celu, w jakim została użyta [13]. W przypadku występowania stanów zapalnych lub innych jednostek chorobowych zapotrzebowanie na kwasy omega-3 może się znacząco różnić od potrzeb zdrowego człowieka [14].  

OMEGA-3 W ŻYWNOŚCI – GDZIE JE ZNAJDZIEMY?

• RYBY I OWOCE MORZA

 

Produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak ryby i owoce morza to w zasadzie najważniejsze źródło omega-3 (w szczególności zawarty w nich tłuszcz).

Zawartość EPA i DHA w tłuszczu rybim uzależniona jest od: gatunku ryb, stanu fizjologicznego ryb, pory roku i akwenu połowu. Przykładowo ryby pochodzące z zimnych mórz północnych zawierają więcej EPA, a z południowych więcej DHA. Oprócz tego ryby żyjące dziko posiadają więcej przeciwzapalnych omega-3, a mniej prozapalnych omega-6 w porównaniu z rybami hodowlanymi [15].

Wysoką zawartością kwasów omega-3 charakteryzują się ryby tłuste, do których należą:

1. Śledź
2. Łosoś
3. Pstrąg
4. Makrela

a także owoce morza: małże, ostrygi, homary.

Dorsz, który należy do ryb chudych, zawiera 7 razy mniej kwasów omega-3 niż pstrąg (zaliczany do ryb tłustych) [16].

PRAKTYCZNA WSKAZÓWKA:

Zwracaj uwagę na obróbkę termiczną ryb, kwasy omega-3 nie lubią wysokich temperatur. Poza tym ryba pieczona lub gotowana posiada o wiele więcej właściwości odżywczych niż ryba smażona (zmiana proporcji kwasów tłuszczowych zawartych w produkcie) [17].

Tabelkę z zawartością kwasów tłuszczowych EPA i DHA w wybranych gatunkach ryb możesz pobrać w notatkach do tego artykułu.

• OLEJE ROŚLINNE

 

Dobrym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 są oleje roślinne, do których należą:

1. Olej lniany
2. Olej lniankowy
3. Olej z pszczelnika mołdawskiego

W oleju lnianym tłoczonym na zimno WNKT stanowiły około 60% wszystkich kwasów tłuszczowych, przy czym największą część stanowił ALA. Spośród wymienionych olejów najwięcej kwasów omega-3 zawiera olej z pszczelnika mołdawskiego [18].

Warto zaznaczyć w tym miejscu, że u większości moich pacjentek nie skupialiśmy się na spożywaniu olejów o najwyższym stężeniu kwasów omega-3 tylko na ogólnym podniesieniu ich zawartości w diecie. Oznacza to, że z olejów roślinnych, olej lniany najczęściej jest wystarczający, aby ten cel osiągnąć.

Dokładne zawartości ALA w olejach roślinnych możesz bezpłatnie pobrać w notatkach do tego artykułu.

• NASIONA, ORZECHY i PESTKI

Nasiona, pestki i orzechy, są świetnym źródłem kwasów omega-3, a w szczególności:

1. Nasiona chia
2. Siemię lniane
3. Orzechy włoskie

Nasiona chia, charakteryzuje wysoka zawartość ALA, która szacowana jest na 64% [19].

Alternatywnym źródłem, zamiennikiem nasion chia są nasiona siemienia lnianego. Największą przyswajalność kwasów omega-3 posiada zmielone siemię lniane (w notatkach zapisałam jak korzystać z tego produktu). Orzechy włoskie i nasiona dyni zawierają około 3 razy mniej ALA niż siemię lniane.

Powszechnie uważa się, że porównywalnie dobrym źródłem kwasów omega-3 jest spirulina, natomiast zawiera ona blisko 30 razy mniej ALA niż siemię lniane!

PRAKTYCZNA WSKAZÓWKA

Pamiętaj, że jakość tych produktów, a tym samym zawartość kwasów omega-3 zależna jest przede wszystkim od warunków przechowywania. Najważniejsze praktyczne wskazówki, w jaki sposób dbać o jakość olejów roślinnych, znajdziesz w notatkach do tego artykułu.

Zapisz się poniżej do grona czytelniczek naszego  bloga, gdzie publikujemy informacje nt. żywienia w Hashimoto, a otrzymasz zestawienie źródeł kwasów omega-3 z dokładną ilością, dzięki czemu na podstawie tego artykułu możesz oszacować jaką ilość olejów powinnaś spożywać.

OMEGA-3 W CHOROBIE HASHIMOTO

Tak jak wspomniałam wcześniej omega-3 należą do grupy WNKT (wielonienasyconych kwasów tłuszczowych). Niedobory tych tłuszczów w diecie dotyczą aż 96% kobiet z rozpoznaną chorobą Hashimoto [20]. Ze względu na szerokie spektrum właściwości kwasów omega-3 pacjentki z Hashimoto powinny rozważyć wprowadzenie ich do swojej codziennej diety co najmniej w ilości 1 g na dzień [21].

Kwasy tłuszczowe omega-3 zapobiegają wystąpieniu dolegliwości towarzyszących chorobie Hashimoto (cukrzyca typu 2, otyłość czy nadwaga), a także łagodzą już istniejące objawy wywołane przewlekłym stanem zapalnym [22]. Liczne badania z wykorzystaniem tych tłuszczów pokazały, że wpływają one korzystnie na:

• poprawę zaburzeń nastroju
• redukcję przewlekłego uczucia zmęczenia i nadmiernej senności
• stabilizację zaburzeń gospodarki lipidowej
• poprawę kondycji włosów i stanu skóry

OMEGA-3 A OBJAWY DEPRESJI (obniżony nastrój, apatia, przewlekłe zmęczenie, nadmierna senność)

Zgodnie z najnowszymi badaniami opublikowanymi w Indian Journal of Endocrinology and Metabolism problem zaburzeń depresyjnych wśród pacjentek z Hashimoto dotyczył aż 64%, a niepokój i nerwowy nastrój odczuwało prawie 93% badanych kobiet [23].

U osób częściej diagnozowanych w kierunku depresji zauważono, związek między niskim spożyciem ryb lub oleju rybiego, a obniżeniem stężenia EPA i DHA w czerwonych krwinkach [24].

Wiele badań naukowych sugeruje, że większe, regularne spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia obniżonego nastroju, apatii czy przewlekłego zmęczenia.

Do utrzymania prawidłowego poziomu kwasów tłuszczowych zaleca się spożywanie takiej ilości olejów rybich, która zaopatrzy organizm w dzienną dawkę 1296 mg EPA i 864 mg DHA (w przybliżeniu ok. 2 g/d) [25,26]. Aby zapewnić organizmowi zalecaną dawkę kwasów omega-3 przykładowo należy zjeść ok. 200 g świeżej makreli czy około 120g łososia dzikiego.

CIEKAWOSTKA:

Głównym składnikiem budulcowym tkanki nerwowej jest DHA, który stanowi ok. 60% wszystkich kwasów tłuszczowych w komórkach nerwowych, dlatego ich niedostateczne spożycie może stanowić ważny czynnik zaburzający prawidłowy rozwój układu nerwowego. Jednakże, badania pokazują, że silniejsze właściwości przeciwdepresyjne ma EPA w dawce 1 g dziennie [27].

OMEGA-3 WPŁYWA NA POPRAWĘ PROFILU LIPIDOWEGO

Występowanie choroby Hashimoto może przyczyniać się również do zaburzeń profilu lipidowego. Warto przynajmniej raz na rok wykonać tzw. lipidogram, czyli parametry jak: cholesterol całkowity, HDL, LDL i trójglicerydy.

Nieprawidłowe ich stężenia mogą warunkować rozwinięcie się w przyszłości miażdżycy i cukrzycy typu 2 czy udarów. Jeżeli wyniki badań nie okażą się satysfakcjonujące, przed zastosowaniem leczenia farmakologicznego, zaleca się wprowadzenie modyfikacji żywieniowych.

Kwasy tłuszczowe omega-3 obniżają stężenie trójglicerydów, “złego” cholesterolu LDL i pomagają osiągnąć pożądane wartości „dobrego” HDL, zmniejszając tym samym ryzyko występowania chorób układu krwionośnego, przede wszystkim miażdżycy i jej najpoważniejszej konsekwencji – zawału serca [28].

Wytyczne ESC/EAS – wartości docelowe parametrów lipidogramu w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego [29] LDL:

• grupa bardzo dużego ryzyka: LDL-C < 1,8 mmol/l (70 mg/dl)
• grupa dużego ryzyka: LDL-C < 2,6 mmol/l (100 mg/dl)
• grupa małego lub umiarkowanego ryzyka: LDL-C < 3,0 mmol/l (115 mg/dl)

HDL: > 1,0 mmol/l (40 mg/dl) u mężczyzn i > 1,2 mmol/l (48 mg/dl) u kobietTG – < 1,7 mmol/l (150 mg/dl)

WPŁYW OMEGA-3 NA STAN WŁOSÓW I KONDYCJĘ SKÓRY

Kwasy tłuszczowe omega-3 są również pomocne w utrzymaniu dobrej kondycji skóry i włosów.

Problemy z włosami to objawy bardzo często towarzyszące chorobom tarczycy [30]. Najczęściej wymienianym przez pacjentki problemem z włosami jest ich nadmierna suchość, która dotyczy od 20-38%* [31]. Wzbogacenie diety w produkty bogate w kwasy omega-3 nie tylko poprawia nawilżenie włosów, ale i wzmacnia samą ich strukturę. Włosy stają się bardziej odporne na wypadaniem oraz zmniejsza się ich skłonność do łamliwości [32].

*skala problemu uzależniona jest od stężenia przeciwciał anty-TPO we krwi osób z Hashimoto (im większe jest ich stężenie, tym problem suchości włosów jest bardziej nasilony) [31].

Wcześniej wspomniany kwas alfa-linolenowy (ALA) jest składnikiem błon komórkowych w organizmie i dba o zachowanie integralności wszystkich połączonych ze sobą komórek w tym komórek skóry. Przesuszona skóra to objaw pojawiający się u prawie połowy (44-51%) pacjentek z Hashimoto. Zastosowanie w diecie kwasów omega-3 wpływa pozytywnie na elastyczność skóry poprzez ochronę przed nadmierną utratą wody [31].

CIEKAWOSTKA:

Badanie przeprowadzone u pacjentów ze skórą atopową, polegające na doustnym spożyciu oleju konopnego (30ml/d) przez 8 tygodni wykazało istotną poprawę, szczególnie w zakresie typowych objawów atopii, takich jak suchość i świąd skóry [33].

OMEGA-3 WPŁYWAJĄ KORZYSTNIE NA METABOLIZM

 

Postępujący zanik tarczycy, włóknienie gruczołu tarczowego w przebiegu choroby Hashimoto prowadzi do zaburzenia funkcji tego narządu i obniżenia produkcji hormonów (tyroksyny i trójjodotyroniny) odpowiadających za metabolizm organizmu.

Obniżenie tempa przemian metabolicznych często wiąże się z występowaniem nadwagi i otyłości.

Badania pokazują, że nadwaga rozpoznawana jest wśród 35% a otyłość u 28% pacjentek.

Niekoniecznie jest to związane z dodatnim bilansem kalorycznym (czyli z nadmiarem spożywanych kalorii) zdarza się, że problemy z wagą dotyczą osób spożywających wręcz zbyt małą ilość kalorii, nie pokrywającą dziennego zapotrzebowania na energię [34].  Przyjmowanie z dietą odpowiedniej ilość WNKT zmniejsza stany zapalne oraz pobudza przemianę T4 (tyroksyna) do bardzo aktywnej formy T3 (trójjodotyronina), zwiększając tym samym tempo metabolizmu [35].

CZY WARTO WPROWADZAĆ SUPLEMENTACJE KWASAMI OMEGA-3?

 

Badania pokazują, że wprowadzenie suplementacji kwasów tłuszczowych omega-3 niekoniecznie należy do skutecznych sposobów uzupełniania tego składnika we wszystkich sytuacjach.  W przypadku pacjentów z zaburzeniami pamięci i koncentracji, wprowadzenie suplementów DHA nie przyniosło pozytywnych rezultatów. Podobne zależności wykazano w grupie osób zdrowych, stosujących preparaty omega-3 w celach profilaktycznych [36].

Natomiast na jednoznaczne potwierdzenie niezbędne jest wykonanie dalszych analiz i badań, gdyż pojedyncze interwencje nie są wystarczające do wyciągnięcia ogólnych wniosków.   

Prawdopodobnie przyczyna tkwi w jakości tych produktów. Tłuszcze rybie w wyniku nieodpowiednich warunków przechowywania ulegają procesowi utleniania (czyli psucia). Dlatego niezmiernie ważne jest, aby każdy produkt bogaty w tego rodzaju tłuszcze nie był narażony na: długie przechowywanie, ekspozycję na światło, wysoką temperaturę oraz wilgotność. Spożywanie zepsutych tłuszczów jest ponadto szkodliwe dla zdrowia poprzez tworzenie się wolnych rodników oraz substancji toksycznych [37].

Negatywne działanie reaktywnych wolnych rodników tlenowych (procesy psucia się tłuszczów) może być zmniejszone przy jednoczesnym zwiększeniu spożycia antyoksydantów (substancji przeciwutleniających).

PRAKTYCZNA WSKAZÓWKA

Zwiększone spożycie kwasów omega-3 wymaga wprowadzenie do diety dodatkowej ilości witaminy E. Najlepszym jej źródłem są nierafinowane oleje tłoczone na zimno (najlepiej te jednocześnie bogate w kwasy omega-3). Pamiętaj o tym, decydując się na wprowadzenie suplementacji.

PODSUMOWANIE

Choroba Hashimoto to choroba rozwijająca się na tle stanu zapalnego. Jego nasilenie może prowadzić do szeregu komplikacji zaburzających prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Towarzyszący tej chorobie stan zapalny może wpływać negatywnie m.in. na stan skóry i włosów, zaburza prawidłowy metabolizm, prowadząc do rozwinięcia otyłości, a także insulinooporności czy cukrzycy typu 2. Pomocne staje się włączenie do diety substancji o działaniu właśnie przeciwzapalnym, które mają na celu przeciwdziałanie tym powikłaniom. Najbardziej znanym składnikiem żywności o takich właściwościach są kwasy tłuszczowe omega-3.

Do kwasów z rodziny omega-3 należą ALA (α-linolenowy), EPA (eikozapentaenowy) i DHA (dokozaheksaenowy). Najbogatszym źródłem kwasu ALA są produkty pochodzenia roślinnego:

• olej lniany
• olej lniankowy
• nasiona chia
• siemię lniane
• orzechy włoskie

Kwasy tłuszczowe DHA i EPA zawarte są w tłustych rybach morskich takich jak:

• łosoś
• makrela
• śledź
• pstrąg
• sardynki
• owoce morza

Wszystkie wymienione wyżej źródła dokładnie zestawiłam wraz z zawartością kwasów omega-3 w notatkach do tego artykułu. Możesz je bezpłatnie pobrać poniżej.

Istnieje możliwość przekształcenia ALA w DHA i EPA natomiast nie jest to proces wystarczający do wyprodukowania odpowiedniej ich ilości, dlatego preferowanym źródłem omega-3 są produkty pochodzenia zwierzęcego.

Alternatywnym źródłem omega-3 są również suplementy (zawierające ich skoncentrowane źródło pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego). Nieodpowiednio przechowywane mogą natomiast stanowić zagrożenia dla zdrowia z powodu wolnych rodników powstałych w wyniku psucia się tłuszczów. Jeśli jednak zdecydujesz się na przyjmowanie suplementów omega-3 nie zapomnij o dodatkowej ilości witaminy E w twojej diecie, która ma działanie antyoksydacyjne.

Jeżeli czujesz, że Twoja dieta nie przynosi oczekiwanych rezultatów, to z chęcią pomogę Ci ją dopasować do Twoich potrzeb i smaków. Kliknij poniżej i dowiedz się więcej, czym jest nasze rozwiązanie pod kątem diety w Hashimoto

DIETA W HASHIMOTO

***

O autorce: mgr Małgorzata Dziekońska, dietetyk kliniczny

Specjalizuje się w dietetyce klinicznej. Dzielnie stawia czoła trudnym wyzwaniom dietetycznym kiedy musi wesprzeć proces leczenia odpowiednio dobraną dietoterapią. Jej konikiem są tematy mało popularne w dietetyce klinicznej takie jak, żywienie w nowotworach czy leczenie żywieniowe.

BIBLIOGRAFIA:

1. IL-14 and IL-16 are expressed in the thyroid of patients with either Graves’ disease or Hashimoto’s thyroiditis. Kemp EH1, Ajjan RA2, Metcalfe RA1, Watson PF1, Weetman AP1. Clin Endocrinol (Oxf). 2015 Nov;83(5):726-32. doi: 10.1111/cen.12810. Epub 2015 Jun 1.
2. Evidence for the association of Hashimoto’s thyroiditis with psoriasis: a cross-sectional retrospective study.Kiguradze T1, Bruins FM1, Guido N1, Bhattacharya T1, Rademaker A2, Florek AG1, Posligua A1, Amin S1, Laumann AE1, West DP1, Nardone B1. Int J Dermatol. 2017 May;56(5):553-556. doi: 10.1111/ijd.13459. Epub 2017 Feb 19.
3. Ruggeri RM1, Trimarchi F2, Giuffrida G3,  Autoimmune comorbidities in Hashimoto’s thyroiditis: different patterns of association in adulthood and childhood/adolescence. Eur J Endocrinol. 2017 Feb;176(2):133-141. Epub 2016 Nov 9.
4. szczeklik
5. Newton J.S.: Long chain fatty acids in health and nutrition. J. Food Lipids. 1996, 31 (3), 233-249.
6. https://ndb.nal.usda.gov/ndb/
7. Williams CM, Burdge G. Long-chain n3 PUFA: plant v. marine sources. Proc
   Nutr Soc 2006;65(01):42e50.
8. Omega-3 Fatty Acids and Cardiovascular Disease Effects on Risk Factors, Molecular Pathways, and Clinical Events Dariush Mozaffarian, MD, DRPH,*†‡ Jason H. Y. Wu, PHD†§ Journal of the American College of Cardiology Vol. 58, No. 20, 2011
9. http://marinex.com.pl/Rekomendacje-grupy-ekspertow-dotyczace-spozycia-i-lementacji-diety-kwasami-Omega-3-+opracowania-naukowe-dieta-kwasy-omega-lementacja-biomarine+269
10. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002822307014903?via%3Dihub
11. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002822307014903?via%3Dihub
12. https://www.fda.gov/
13. Rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w organizmie człowieka. Tomasz Wcisło, Waldemar Rogowski. II Katedra i Klinika Kardiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
14. Bartnikowska E.: Fizjologiczne działanie polienowych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3.
15. Tłuszcze Jadal, 2008, 1-2, 10-15.
16. Marciniak-Łukasiak K.: Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3. Żywn. Nauka
    Technol. Jakość, 2011; 6(79), 24-35
17. https://ndb.nal.usda.gov/ndb/nutrients/report/nutrientsfrm?max=25&offset=0&totCount=0&nutrient1=629&nutrient2=621&nutrient3=&subset=1&fg=15&sort=c&measureby=g
18. Mozaffarian D, Lemaitre RN, Kuller LH, Burke GL, Tracy RP, Siscovick DS.
    Cardiac benefits of fish consumption may depend on the type of fish meal
    consumed. Cardiovasc Health Study Circ 2003;107(10):1372e7.
19. Piłat B., R. Zadernowski . 2010. „Physicochemical characteristic of linseed oil and flour.” Polish Journal of Natural Sciences 25 (1): 106 – 113.
20. Rossi AS, Oliva ME, Ferreira MR et al. Dietary chia seed induced changes in hepatic transcription factors and their target lipogenic and oxidative enzyme acitvities in dyslipidaemic insulin-resistant rats. Br J Nutr. 2013; 109: 1617–1627
21. Wioleta J. Omeljaniuk, Marek Dziemianowicz OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA PACJENTEK Z CHOROBĄ HASHIMOTO BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLIV, 2011, 3, str. 428-433
22. http://marinex.com.pl/Rekomendacje-grupy-ekspertow-dotyczace-spozycia-i-lementacji-diety-kwasami-Omega-3-+opracowania-naukowe-dieta-kwasy-omega-lementacja-biomarine+269
23. http://dietetycy.org.pl/korzysci-suplementacji-kwasow-omega-3/
24. Indian J Endocrinol Metab. 2016 Jul-Aug;20(4):468-74. doi: 10.4103/2230-8210.183476.
    Prevalence of anxiety and depressive symptoms among patients with hypothyroidism.
    Bathla M1, Singh M1, Relan P2.
25. .McNamara RK J Nutr Intermed Metab. 2016 Sep;5:96-106. Epub 2016 May 4.
    Role of Omega-3 Fatty Acids in the Etiology, Treatment, and Prevention of Depression: Current Status and Future Directions
26. J. Cao, K. A. Schwichtenberg, N. Q. Hanson, and M. Y.
    Tsai, “Incorporation and clearance of omega-3 fatty acids in
    erythrocyte membranes and plasma phospholipids,” Clinical
    Chemistry, vol. 52, no. 12, pp. 2265–2272, 2006.
27. McNamara J Nutr Intermed Metab. 2016 Sep;5:96-106. Epub 2016 May 4.
    Role of Omega-3 Fatty Acids in the Etiology, Treatment, and Prevention of Depression: Current Status and Future Directions.
28. EPA But Not DHA Appears To Be Responsible For The Efficacy Of Omega-3 Long Chain Polyunsaturated Fatty Acid Supplementation In Depression: Evidence From A Meta-analysis Of Randomized Controlled Trials
29. Omega-3 Fatty Acids and Cardiovascular Disease Effects on Risk Factors, Molecular Pathways, and Clinical Events Dariush Mozaffarian, MD, DRPH,*†‡ Jason H. Y. Wu, PHD†§ Journal of the American College of Cardiology Vol. 58, No. 20, 2011
30. Wytyczne ESC/EAS dotyczące leczenia zaburzeń lipidowych w 2016 roku
31. ICON Health Publications Official Health
    Sourcebooks. Nutrition and Hashimoto’s Thyroiditis. In Hashimoto’s Thyroiditis. A Bibliography,
    Medical Dictionary, and Annotated Research Guide to Internet References. USA 2004. –
32. Johannes Ott,1,2Regina Promberger,1,3Friedrich Kober,
    IMMUNOLOGY, AUTOIMMUNITY, AND GRAVES’ OPHTHALMOPATHYHashimoto’s Thyroiditis Affects Symptom Loadand Quality of Life Unrelated to Hypothyroidism:A Prospective Case–Control Studyin Women Undergoing Thyroidectomy for Benign Goite 
    Volume 21, Number 2, 2011
33. Rola zaburzeń hormonalnych tarczycy w nieprawidłowościach wzrostu włosów The role of hormonal thyroid gland pathology in hair disorders Anna Skrok, Anna Kozłowska Przegl Dermatol 2013, 100, 384–391
34. Primavera G, Berardesca E. Clinical and instrumental
    evaluation of food supplement in improving skin hydration.
    Int J Cosm Sci 2005; 27: 199-204.
35. Wioleta J. Omeljaniuk, Marek Dziemianowicz OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA PACJENTEK Z CHOROBĄ HASHIMOTO,BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLIV, 2011, 3, str. 428-43
36. Quinn JF, Raman R, Thomas RG, Yurko-Mauro K, Nelson EB, Van Dyck C, et al.
    Docosahexaenoic acid supplementation and cognitive decline in alzheimer
    disease: a randomized trial. JAMA 2010;304(17):1903e11
37. Małgorzata Wroniak, Daniela Łukasik.Ocena stabilności oksydatywnej wybranych olejów spożywczych tłoczonych na zimno. Zakład Technologii Tłuszczów i Koncentratów Spożywczych, Katedra Technologii Żywności. 2007